Από τότε που γνώρισα τον Κωνσταντίνο πριν μερικά χρόνια τον θυμάμαι να μου πιπιλίζει το μυαλό με τρία ονόματα: Guenassia (πόσο δίκιο είχε), Follett (τον διαβάζω τώρα) και Fallada. Διατείνεται μέχρι σήμερα πως το Μόνος στο Βερολίνο (Πόλις) είναι ίσως το αγαπημένο του βιβλίο. Εγώ, πάλι, άκουγα να εκθειάζουν περισσότερο τον Πότη (Κίχλη). Πολλές φορές είχα βρεθεί στο δίλημμα ποιο από τα δυο έργα του Fallada να αγοράσω και πάντα κατέληγα να διαλέγω τον Πότη, ίσως λόγω του πιο ελκυστικού εξωφύλλου, αλλά ποτέ δεν έφτανα μέχρι το ταμείο γιατί κάτι άλλο τραβούσε την προσοχή μου. Στα εγκαίνια του Booktalks, το οποίο πρέπει να επισκεφθείτε γιατί είναι από τα πιο προσεγμένα, γλυκά και αξιόλογα βιβλιοπωλεία που ξέρω, μαζί με διάφορους άλλους τίτλους κρατούσα στην αγκαλιά μου και τον Πότη. Και έρχεται η άτιμη (!) η Αγγελική και μου τον παίρνει μέσα απ’ τα χέρια – ήταν το τελευταίο αντίτυπο! Με τα πολλά και με τα λίγα, ο Πότης περιήλθε στην κατοχή μου μόλις ένα μήνα πριν ως δώρο γενεθλίων από τη φίλτατη Ευαγγελία.
Ξεκινώντας την ανάγνωση μαγεύτηκα από την απλή γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Fallada για να περιγράψει σκηνές από την καθημερινή ζωή του Έρβιν και της Μάγδας Ζόμερ κατά τη δεκαετία του ’30. Ο απόλυτος ρεαλισμός που αποπνέει το κείμενο σε κάνει να νιώθεις πως διαβάζεις για κάποιο γνωστό σου ή γείτονα. Η οικογενειακή ζωή του ζευγαριού κλονίζεται από μικροπροβλήματα και εντάσεις που ανακύπτουν λόγω επαγγελματικών δυσχερειών. Ο Έρβιν μπαίνει μια μέρα στον πειρασμό και δοκιμάζει να πνίξει τον πόνο του στο ποτό. Γλυκαίνεται από την αίσθηση. Δραπετεύει προς στιγμήν από την πραγματικότητα και αυτό είναι που θέλει. Κι έτσι σιγά-σιγά το επιδιώκει. Στην αρχή το κάνει κρυφά, σαν παιδί που προσπαθεί να φάει λίγο μέλι από το βάζο χωρίς να το πάρουν χαμπάρι οι γονείς του. Σαν περίεργο παιδί που στέκεται πάνω από ένα πηγάδι και θέλει να αγγίξει τα νερά, αλλά δεν προσέχει αρκετά, πέφτει μέσα κι αρχίζει ολοένα να βυθίζεται. Ο Έρβιν γρήγορα χάνει τον έλεγχο, αρνείται να αντιμετωπίσει τη ζωή και προτιμά να χάνεται μες στη ζάλη του ποτού. Ο Fallada περιγράφει με απίστευτη μαεστρία τα διάφορα σενάρια που καταστρώνει με το νου του ο ήρωας όταν βρίσκεται υπό την επήρεια του σναπς και έτσι ίσως εμείς μπορούμε να κατανοήσουμε πόσο εύκολα μπορεί κανείς να χάσει τον έλεγχο και συνάμα τον εαυτό του. Η μέθη παρασύρει τον Έρβιν στον πάτο του πηγαδιού, όπου απεκδύεται κάθε ευθύνης, κάθε ίχνους αξιοπρέπειας που ενδεχομένως να του είχε απομείνει και όπου μένει μόνος, θεωρώντας πως όλοι οι άλλοι είναι εναντίον του και πως πρέπει να τους εκδικηθεί. Έρμαιο πλέον των παθών του, δεν αργεί να οδηγηθεί στη φυλακή και μετέπειτα σε άσυλο. Εκεί αρχίζει να συναναστρέφεται κατακάθια του υποκόσμου, που εκμεταλλεύονται την ευπιστία του, και παρακολουθούμε τις μεταπτώσεις της ψυχοσύνθεσής του όσο καιρό απέχει αναγκαστικά από το ποτό.
Σε όλο το βιβλίο τριβέλιζε το μυαλό μου η λέξη «δειλία». Ουσιαστικά βλέπουμε πού μπορεί να οδηγήσει η αδυναμία του χαρακτήρα έναν άνθρωπο. Ψυχικές πιέσεις, άρνηση να αντιμετωπίσει κανείς τα προβλήματα της ζωής, αδυναμία να τα διαχειριστεί, μετάθεση ευθυνών, αυταπάτες, χάσιμο του αυτοελέγχου, επιθετικότητα, αυτοκαταστροφικότητα, εκούσια τύφλωση. Δειλία. Σε μια πρώτη ανάγνωση έμεινα εκεί. Εκτίμησα την τέχνη του Fallada να παρουσιάζει δραματικές καταστάσεις με έναν τρόπο κωμικό, χωρίς να ασκεί κριτική στους ήρωές του, και θεώρησα πως πρόκειται για ένα απίστευτα καλογραμμένο ψυχογράφημα, αλλά μέχρι εκεί.
Όταν όμως διάβασα το επίμετρο της Έμης Βαϊκούση, μου ανοίχτηκαν νέοι ορίζοντες. Αρχικά δεν γνώριζα πως το όνομα Hans Fallada είναι ψευδώνυμο, πως ο ίδιος ο Fallada ήταν ένας άνθρωπος που πάλευε με τον αλκοολισμό και με άλλα πάθη και πως το χειρόγραφο του Πότη είναι γεμάτο από αυτοβιογραφικά στοιχεία και γράφτηκε υπό συνθήκες εγκλεισμού σε ναζιστικό ίδρυμα. Η ιδιότυπη μέθοδος που ακολούθησε για να συγγράψει αυτό το μυθιστόρημα χωρίς να τον ανακαλύψουν φαντάζει ευφυής στα μάτια μου. Σε μια δεύτερη ανάγνωση λοιπόν, η αδυναμία του χαρακτήρα αποκτά και ιδεολογική χροιά. Στη γερμανική κοινωνία του Γ΄ Ράιχ, άνθρωποι με τέτοιου είδους πάθη, άνθρωποι αδύναμοι, δεν αποτελούν άξιους εκπροσώπους της αρίας φυλής και κατ’ επέκταση η θέση που τους αρμόζει είναι μέσα σε ιδρύματα και άσυλα. Η πραγματικότητα αυτή γίνεται ακόμη πιο εμφανής μέσω της αντιδιαστολής του Έρβιν και της Μάγδας. Εκείνος αδύναμος, εκείνη άψογη και καθ’ όλα άξια.
Εν κατακλείδι, αν διαβάζοντας τον Πότη θεώρησα πως είναι ένα πολύ καλό βιβλίο, διαβάζοντας το επίμετρο κατάλαβα γιατί όλοι το θεωρούν αριστούργημα. Σίγουρα θα αναζητήσω το Και τώρα, ανθρωπάκο; και το Μόνος στο Βερολίνο, το κύκνειο άσμα του Fallada, καθώς και τις αντίστοιχες ταινίες. Το συνιστώ ανεπιφύλακτα.
ΥΓ. Είχα πάρα πολύ καιρό να δω μια τόσο προσεγμένη τυπογραφική επιμέλεια. Βγάζω το καπέλο στη Γιώτα Κριτσέλη.
Δένδια Α.