Ο παιδικός κινηματογράφος είναι ένα πολιτισμικό προϊόν που απευθύνεται κυρίως σε παιδιά. Η εξέλιξή του είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και των οπτικοακουστικών μέσων και συνάδει με τις πολιτισμικές και κοινωνικοπολιτικές συνθήκες κάθε εποχής. Λόγω των πολυτροπικών κειμένων τους, αφενός αποτελούν μέσο ψυχαγωγίας, ενημέρωσης και εκπαίδευσης των παιδιών, αφετέρου παρέχουν και τη δυνατότητα στις κινηματογραφικές εταιρίες και τους εκάστοτε θεσμούς να τις χρησιμοποιούν για να καθορίζουν και να κάνουν αποδεκτά στερεότυπα, θεσμούς, ηθικές, πολιτικές και κοινωνικές αξίες, τρόπους συμπεριφοράς και νέες καταναλωτικές συμπεριφορές, χωρίς να γίνεται αντιληπτό από αυτά. Ο Walt Disney είχε πει: «Νομίζω πως το μυαλό του παιδιού είναι σαν ένα κενό βιβλίο. Κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής του, πολλά θα γραφούν στις σελίδες. Η ποιότητα των όσων θα γραφούν θα επηρεάσει σε βάθος τη ζωή του».
Η επίδραση των παιδικών ταινιών και των ταινιών κινουμένων σχεδίων στην ψυχοσύνθεση των παιδιών είναι εξίσου σημαντική όση και αυτή των παραμυθιών. Υπάρχει όμως μία ειδοποιός διαφορά· τα παραμύθια, σε αντίθεση με τις παιδικές ταινίες, προσαρμόζονται μέσω των παραλλαγών τους ανάλογα με τις γεωπολιτικές, πολιτιστικές, κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες, τα ήθη και τα έθιμα κάθε τόπου. Οι παιδικές ταινίες έχουν παγκόσμια εμβέλεια και προβάλλονται την ίδια ακριβώς χρονική στιγμή σ’ όλες τις κινηματογραφικές αίθουσες του κόσμου μεταφέροντας τα θετικά ή αρνητικά, συνειδητά ή υποσυνείδητα μηνύματά τους συγχρόνως σ’ όλα τα παιδιά της υφηλίου. Αυτό το γεγονός καθιστά τις παιδικές ταινίες άκρως καθοριστικές στη διαμόρφωση της κοινωνικοπολιτισμικής, θρησκευτικής και πολιτικής κοσμοθεωρίας, αντίληψης και ψυχοσύνθεσης όλων των παιδιών την ίδια χρονική στιγμή. «Η οργάνωση και η διαμόρφωση του πολιτισμού από μεγάλες εταιρίες, όπως η Disney, επηρεάζουν βαθιά την κουλτούρα των παιδιών και την καθημερινότητά τους. Η μαζική παραγωγή εικόνων δε δημιουργεί απλά αντιλήψεις και επιθυμίες, αλλά κατασκευάζει ταυτότητες και αξίες, οι οποίες με τη σειρά τους κατασκευάζουν νόρμες και συμβάσεις, λειτουργώντας ως μηχανές διδασκαλίας».(Giroux 1998)
Η θεματολογία των παιδικών κινηματογραφικών ταινιών και ταινιών κινουμένων σχεδίων ποικίλει. Στην αρχή, οι παιδικές ταινίες ανέδυαν «αθωότητα» και χαρακτηρίζονταν από απλότητα και παραστατικότητα. Αναδείκνυαν τις θετικές αξίες της ζωής, την αισιοδοξία και ταξίδευαν το παιδικό κοινό στον όμορφο κόσμο της μετουσιωμένης φαντασίας. Μεταφορές στη μεγάλη οθόνη κλασσικών έργων της παγκόσμιας παιδικής λογοτεχνίας («Pinnochio», «Oliver Twist», «Snow White and the Seven Darfs»), ταινίες με πολιτικό χαρακτήρα («Donald Gets Drafted»), με θέματα υπαρξιακά όπως ο φόβος του θανάτου («Avengers:Endgame»), με θέματα ηθικής και πολυπολιτισμικότητας («Τhe Whale Rider», «Pocahontas», «Μulan»), με πραγμάτευση αρχετύπων («Ice Age»), με θέματα που αφορούν την οικογένεια και τη διαχείριση παρορμητικότητας («Finding Nemo»), την έλλειψη αποφασιστικότητας («Toy Story»), τη διαφορετικότητα («Spiderman»), την βία («Power Rangers»), την παιδική παραμέληση («The Willoughbys’’»), την αποδοχή («The Wizard of Oz»), τον ενδοσχολικό εκφοβισμό («Matilda») και τόσα άλλα. Μερικές από αυτές θα μπορούσαν να αποτελέσουν εγχειρίδιο της σύγχρονης ψυχολογίας όπως η ταινία «Inside Out» που διαπραγματεύεται την αέναη πάλη του Συνειδητού με το Υποσυνείδητο και η ταινία «Finding Dory» που διαπραγματεύεται την ανικανότητα συγκέντρωσης και πραγμάτωσης οργανωμένης συμπεριφοράς.
Από τη δεκαετία του 1990 η βία σταδιακά κάνει πιο έντονη την παρουσία της στις παιδικές ταινίες. («Τransrormers») «Οι γρήγορες κινήσεις, τα δυνατά ηχητικά εφέ, τα εκτυφλωτικά χρώματα, η προβολή τεράτων, τα ρομπότ, ενισχύουν την τάση επιθετικότητας και τα βίαια ένστικτα στα παιδιά. Περίεργα τέρατα και φαντάσματα με τρομακτικές μορφές και τερατοειδή όντα από το διάστημα, δημιουργούν εικόνες τρόμου και πανικού στα μικρά παιδιά. Δημιουργούν σύγχυση μεταξύ πραγματικότητας και παραμυθιού».(Δουλκέρης, 1997) Η δεκαετία του 2000 χαρακτηρίζεται με ταινίες με απροκάλυπτη πλέον ωμή βία, λεκτική και σωματική, όπως οι ταινίες «Bat Man» και «Teenage Mutant Ninjia Turtles». «Η βία δεν χαρακτηρίζει μόνο τους «κακούς» αλλά και τους «καλούς». Πολλοί ήρωες, στο όνομα της υπεράσπισης του δικαίου, καταφεύγουν σε βιαιότητες. Πολλές φορές η επιθετική συμπεριφορά παρουσιάζεται όχι μόνον αναπόφευκτη, αλλά και σαν ένα πολύ αποτελεσματικό μέσο λύσης των προσωπικών διαφορών. Η βιαιότητα προβάλλεται σαν την απαραίτητη προϋπόθεση επιτυχίας. Με τον τρόπο αυτό εξιδανικεύεται και ωραιοποιείται η βίαιη συμπεριφορά». (Βρύζας, 1997) Την ίδια χρονική περίοδο παιδικές ταινίες χρησιμοποιούνται ως μέσο προώθησης υποσυνείδητων μηνυμάτων σεξιστικών και ομοφυλοφιλικών τάσεων («The SpongeBob»), κατάρρευσης στερεοτύπων, προβολή προκλητικών εμφανίσεων και άσεμνων εικόνων. «Τα υποσυνείδητα μηνύματα που εκπέμπονται την ώρα που παίζεται και ακούγεται ο δίσκος ή η κασέτα ή η κινηματογραφική ταινία, χωρίς να ακούγονται ή να βλέπονται συνειδητά, συλλαμβάνονται όμως και γίνονται αντιληπτά από το υποσυνείδητο». (Παπαδημητρακόπουλος «Υποσυνείδητα μηνύματα, μια φοβερή απειλή») Από την ίδια δεκαετία (2000) μέχρι σήμερα παρουσιάζονται ταινίες με άκρως αποκρυφιστικό χαρακτήρα (σειρά ταινιών «Harry Potter») στις οποίες προβάλλεται ο σατανισμός και η μαγεία. Στη δεκαετία 2010 παρουσιάστηκαν καινοτόμες ταινίες όπως η ταινία «Brave» με την κατάρριψη του στερεότυπου της ασθενικότητας του γυναικείου φύλου. Παράλληλα, κατά τη διάρκεια όλης αυτής της μακράς χρονικής περιόδου, δημιουργήθηκαν και προβλήθηκαν κλασσικές, αριστουργηματικές παιδικές ταινίες, όπως η βραβευμένη ταινία κινουμένων σχεδίων «Ratatouille», η καταπληκτική ταινία «Akeelah and the Bee», η ταινία «Shrek», η ταινία «Inside Out» που παρουσιάζει τη μετάβαση από την εφηβεία στην ενηλικίωση υπό το πρίσμα της ψυχολογίας, η ταινία «How to Train your Dragon» και πολλές άλλες.
Η επίδραση των παιδικών κινηματογραφικών ταινιών και των ταινιών κινουμένων σχεδίων στα παιδιά είναι καταλυτική. Τα παιδιά ταυτίζονται με τους ήρωες των παιδικών ταινιών. Τα σενάρια τους βασίζονται κυρίως στη μυθοπλασία και την τεχνική του ανθρωπομορφισμού. Οι σεναριογράφοι των παιδικών ταινιών συνεργάζονται με παιδοψυχολόγους ώστε οι φυσιογνωμίες και οι χαρακτήρες των ηρώων καθώς και η πλοκή (δράση και διαδοχή μεταπτώσεων) να κρατά άρρηκτο το ενδιαφέρον των παιδιών, τα τραγούδια της ταινίας να αποτυπώνονται εύκολα στη μνήμη τους και η μουσική επένδυση να διευκολύνει την πρόσληψη ευχάριστων, δυσάρεστων, βίαιων κ.α. μεταλλαγών της πλοκής. Η πληθώρα της θεματολογίας τους καλύπτει ευρύ φάσμα των προβληματισμών, των φοβιών, των κινδύνων, των πόθων, των δύσκολων ψυχοσυναισθηματικών καταστάσεων που βιώνουν τα παιδιά μέσα στο οικογενειακό, φιλικό, σχολικό και κοινωνικό τους περιβάλλον. «Στις μέρες μας, η παραγωγή ταινιών κινουμένων σχεδίων πραγματοποιείται μέσα σε μια βιομηχανία με πολύ εξελιγμένο τεχνικό και αισθητικό τομέα και παράλληλα πολύ μεγάλα κέρδη. Οι χαρακτήρες με την ανθρώπινη φωνή και κίνηση διακινούνται μέσα σε έναν κόσμο πιθανής συμπεριφοράς, σε μία αφάνταστη ποικιλία υποθέσεων, με ονόματα πειστικά και οικεία και με σχέσεις ανάμεσά τους που αντανακλούν αυτές των ανθρώπων». (Ρούσου 1978) «Ως εκ τούτου, το παιδί έχει μια διπλή απόλαυση: α) αντιλαμβάνεται τη διήγηση ως τον τέλειο και ιδανικό καθρέφτη των όσων υποχρεούται να ζει και β) βρίσκει καθαρτήριες αξίες στις διηγήσεις των κινουμένων σχεδίων που προτείνουν παραβάσεις των κανόνων των ενηλίκων». (Jost & Chabat – Houillion 2021:185)
Οι παιδικές κινηματογραφικές ταινίες και οι παιδικές ταινίες κινουμένων σχεδίων αναπαράγουν ή προάγουν κοινωνικά στερεότυπα, θεσμούς, ηθικές, πολιτικές και κοινωνικές αξίες, τρόπους συμπεριφοράς και νέες καταναλωτικές συμπεριφορές που επηρεάζουν την ψυχοσύνθεση των παιδιών και διαμορφώνουν τον τρόπο σκέψης και την κοσμοθεωρία τους για τη ζωή. Άραγε αυτά που προβάλουν βοηθούν τις παιδικές ψυχές να ανακαλύψουν τις πανανθρώπινες αξίες της ζωής, τον ειρηνικό τρόπο συμβίωσης με τους συνανθρώπους τους και το πραγματικό νόημα της παρούσης ζωής; «Εάν θέλετε να αλλάξετε τον τρόπο σκέπτεσθαι του κόσμου, αυτό μπορείτε να το πετύχετε με τον κινηματογράφο».(Λένιν) Ο ρόλος των γονέων, της οικογένειας και των εκπαιδευτικών είναι καθοριστικός. Είναι βέβαιο ότι τα παιδιά θα εκτεθούν σ’ όλα αυτά τα μηνύματα και τις προκλήσεις. Πιστεύω ότι η ενημέρωση και η συζήτηση και κυρίως το έμπρακτο παράδειγμα της προσωπικής μας ζωής όσον αφορά τις διαπροσωπικές μας σχέσεις, τον τρόπο επίλυσης των προβλημάτων και της διαχείρισης δύσκολων προσωπικών, επαγγελματικών, κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών προκλήσεων που καλούμεθα να διευθετήσουμε στην καθημερινή και εν γένει ζωή μας, θα αποτελέσουν τον φάρο και την πυξίδα που θα ακολουθήσουν τα παιδιά μας για να αποκτήσουν ισχυρή προσωπικότητα, οξύνοια, διάκριση, αξίες και ιδανικά και δε θα μετατραπούν σε μία ελεγχόμενη και καθοδηγούμενη μάζα, αλλά σε προσωπικότητες με άποψη και κριτικό πνεύμα.
Μαρία Τάνου Ανδρειανού
Συγγραφέας Παιδικής Λογοτεχνίας