Οικογένεια! Το κύτταρο της κοινωνίας μέσα στο οποίο γεννάται, γαλουχείται, διαπαιδαγωγείται και μεγαλώνει ένας άνθρωπος. Η γλυκιά συμπόρευση δύο ανθρώπων που αποφάσισαν να ενωθούν με τα άρρηκτα δεσμά του ιερού μυστηρίου του γάμου ενώπιον Θεού και ανθρώπων ή με τη σύναψη πολιτικού γάμου. Η διγονεϊκή οικογένεια μπορεί να είναι πυρηνική ή πολύτεκνη, επανασυγκροτημένη, διευρυμένη ή πολυπολιτισμική. Όποια μορφή κι αν έχει, στόχος της είναι η δημιουργία ενός ασφαλούς, γεμάτο με αγάπη και θαλπωρή οικογενειακού περιβάλλοντος, η αρμονική συζυγία του ζεύγους, η κοινή γονική φροντίδα του παιδιού/ιών και ο αέναος αγώνας για μία αξιοπρεπή ζωή με την κάλυψη των ποικίλων οικογενειακών αναγκών και υποχρεώσεων που επιτυγχάνονται με τη συμβολή, κατά το δοκούν, όλων των μελών της. Δυστυχώς, διαπροσωπικά προβλήματα, ενδοοικογενειακές και εξωγενείς προκλήσεις, απρόσμενα γεγονότα και δυσμενείς καταστάσεις οδηγούν στη διάλυση της οικογένειας ή στη μεταβολή της σε μονογονεϊκή, όπου ένας γονέας, ανεξάρτητα μορφωτικού και κοινωνικοοικονομικού επιπέδου, εργαζόμενος ή μη, χωρίς σύζυγο/σύντροφο, αναλαμβάνει κατά αποκλειστικότητα, με δική του απόφαση ή εξ ανάγκης, τη γονική μέριμνα του/των παιδιού/ών του. Η μητρότητα εκτός γάμου με συνειδητή ή μη απόφαση, η χηρεία, η διάλυση του γάμου, η εγκατάλειψη του/της συζύγου/συντρόφου, η ελεύθερη συμβίωση χωρίς σύμφωνο συμβίωσης και η υιοθεσία τέκνου από έναν/μία γονέα αποτελούν τους κύριους λόγους δημιουργίας μονογονεϊκής οικογένειας. Η διαφορά της μονογονεϊκής από τη διγονεϊκή οικογένεια είναι η διαφορετική εσωτερική δομή και οργάνωση λόγω της απουσίας της στερεότυπης κατανομής ρόλων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η μονογονεϊκή υστερεί από τη διγονεϊκή στην παροχή ενός ασφαλούς και σταθερού οικογενειακού περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο μπορούν να μεγαλώσουν ευτυχισμένα παιδιά με ολοκληρωμένες και υγιείς προσωπικότητες.
Κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1960, η μορφή της οικογένειας άρχισε να αλλάζει σταδιακά με τη μείωση του αριθμού των διγονεϊκών οικογενειών και την αύξηση των αντίστοιχων μονογονεϊκών. Κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες που έχουν διαδραματίσει καταλυτικό ρόλο προς αυτήν την κατεύθυνση είναι: η ισότητα των δύο φύλων, η ενεργή συμμετοχή των γυναικών στην επαγγελματική και κοινωνική ζωή, η βελτίωση του κοινωνικοοικονομικού και μορφωτικού επιπέδου αντρών και γυναικών, η διάθεση για καλύτερες διαπροσωπικές σχέσεις, η αυτονομία και ο σεβασμός στην ελευθερία των επιλογών του κάθε ατόμου, η χειραφέτηση των γυναικών και η απελευθέρωσή τους από μειονεξίες, ηθικές και κοινωνικές προκαταλήψεις, η βελτίωση του τρόπου ζωής, η αύξηση του προσδόκιμου ζωής, η μετάθεση του χρόνου τεκνοποίησης σε μεγαλύτερες ηλικίες, τα χαμηλότερα ποσοστά γονιμότητας, οι νέες μορφές γονιμοποίησης, η αύξηση των διαζυγίων, η συμβίωση εκτός γάμου, η υιοθεσία τέκνου από έναν/μία γονέα κ.ά..
Σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ελλάδος:
«Η οικογένεια, ως θεμέλιο της συντήρησης και προαγωγής του Έθνους, καθώς και ο γάμος, η μητρότητα και η παιδική ηλικία τελούν υπό την προστασία του Κράτους».
Κατά το παρελθόν, η κοινωνική κατακραυγή για τις ανύπαντρες μητέρες ήταν τεράστια. Μητέρα και παιδί στιγματίζονταν ανεπανόρθωτα και ζούσαν κοινωνικά περιθωριοποιημένοι σ’ όλη τους τη ζωή. Στη σημερινή εποχή, λόγω των κοινωνικοπολιτισμικών και γεωπολιτικών αλλαγών, η μονογονεϊκή οικογένεια έχει γίνει γενικά αποδεκτή από την πλειονότητα της κοινωνίας (κυρίως στα αστικά κέντρα). Η Ελληνική Πολιτεία αναμόρφωσε το Οικογενειακό Δίκαιο. Η άγαμη μητέρα έχει εξομοιωθεί ως προς τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις με την έγγαμη. Οι όροι «γνήσια» και «εξώγαμα» τέκνα έχουν αντικατασταθεί με τους όρους τέκνα γεννημένα «εντός γάμου» και τέκνα γεννημένα «εκτός γάμου». Σε περίπτωση εκούσιας αναγνώρισης τέκνου «εκτός γάμου» απαιτείται πλέον η συμφωνία της μητέρας και σε κάθε περίπτωση ταυτοποίησης πατρότητας ενός παιδιού «εκτός γάμου», τα τέκνα «εκτός γάμου» έχουν τα ίδια δικαιώματα με αυτά του «εντός γάμου». Άλλωστε, ο «Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης» που συμπληρώνει τον νέο «Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης» (αναφορά στην ισότητα ανδρών και γυναικών στην απασχόληση, στην εργασία και στις αποδοχές) περιλαμβάνει νομικές υποχρεώσεις και εγγυώνται κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα στους πολίτες.
(Άρθρο 14: «Το Δικαίωμα για προστασία από τις κοινωνικές υπηρεσίες όλων των κοινωνικών ομάδων που έχουν ανάγκη».
(Άρθρο 16: «Το Δικαίωμα της οικογένειας σε κοινωνική, νομική και οικονομική προστασία».
(Άρθρο 17: «Δικαιώματα των μητέρων και των τέκνων σε κοινωνική και οικονομική προστασία». Στο άρθρο αυτό επισημαίνεται ότι αφενός μεν δεν πρέπει να υπάρχει καμία διάκριση για τις μόνες μητέρες και ότι οι εκάστοτε κυβερνήσεις θα πρέπει να πάρουν ειδικά μέτρα για την προστασία τους, συμπεριλαμβανομένης και της οικονομικής προστασίας τους και αφετέρου ότι απαγορεύεται ρητά κάθε διάκριση ανάμεσα στα τέκνα που γεννήθηκαν εντός γάμου με αυτά που γεννήθηκαν εκτός γάμου.)
Στην πατρίδα μας, η πολιτεία έχει θεσπίσει μία σειρά από κοινωνικοοικονομικές παροχές για τις μονογονεϊκές οικογένειες που στοχεύουν στη διασφάλιση ενός αξιοπρεπούς επιπέδου διαβίωσης τους, όπως επιδόματα, στεγαστικά δάνεια, προτεραιότητα σε παιδικούς σταθμούς, προγράμματα κατάρτισης, ένταξης και επανένταξης στον εργασιακό χώρο, ψυχολογική υποστήριξη και επιχορήγηση επαγγελματικών πρωτοβουλιών και δραστηριοτήτων κ.λπ. Η Εκκλησία της Ελλάδος και άλλοι φιλανθρωπικοί φορείς για τη στήριξη της ανύπαντρης μητέρας έχουν δημιουργήσει δομές φιλοξενίας, όπου εκεί οι γυναίκες αυτές βρίσκουν όλη την προστασία, την αγάπη και τη φροντίδα που χρειάζονται για να φέρουν το παιδί τους στον κόσμο, συμβουλευτική και ψυχολογική υποστήριξη, υλικοοικονομική ενίσχυση και ό,τι άλλο χρειάζονται για την ομαλή κοινωνικοοικονομική επανένταξή τους. Παρόμοια στήριξη παρέχεται από την Ελληνική Πολιτεία, την Εκκλησία της Ελλάδος και άλλους φιλανθρωπικούς φορείς προς όλες τις μονογονεϊκές οικογένειες.
Ένας μόνο-γονέας, άντρας ή γυναίκα, καλείται να αναλάβει και να φέρει εις πέρας και τους δύο γονεϊκούς ρόλους (αυτόν της μητέρας και εκείνου του πατέρα) στηρίζοντας τις ψυχοσυναισθηματικές και σωματικές ανάγκες του/ων παιδιού/ιών. Έχει να διαχειριστεί μία πληθώρα οικονομικών, εργασιακών, διαπροσωπικών και ενδοοικογενειακών, ίσως και στεγαστικών προβλημάτων και να οργανώσει τα πρακτικά θέματα της καθημερινής λειτουργίας ενός νοικοκυριού. Κάνει μία τιτάνια προσπάθεια για την επίτευξη ενός αξιοπρεπούς επιπέδου ζωής για την οικογένειά του παραβλέποντας την σωματική του κόπωση, την έλλειψη ελεύθερου χρόνου και την ανυπαρξία προσωπικής και κοινωνικής ζωής. Επιπλέον, ο μόνο-γονέας ενδέχεται να κληθεί να αντιμετωπίσει εν τη εμφανίσει τους δύσκολες καταστάσεις, όπως μία σχέση εξάρτησης και ταύτισης του παιδιού προς αυτόν ή του ιδίου προς το παιδί του, δυσκολίες ψυχοκοινωνικής και σχολικής προσαρμογής του/ων παιδιού/ών λόγω αισθημάτων θλίψης, ανασφάλειας, απόρριψης, το «σύνδρομο της γονεοποίησης» κ.ά.. Οι δύσκολες αυτές συνθήκες που έχει να αντιμετωπίσει ο μόνο-γονέας ενδέχεται, λόγω του υπερβολικού άγχους και της ανασφάλειας που βιώνει, να του προκαλέσουν ψυχοσωματικές ασθένειες.
Τα παιδιά από την πλευρά τους βιώνουν την αλήθεια της οικογένειάς τους ανάλογα με την ηλικιακή τους ομάδα, την ψυχοσυναισθηματική και πνευματική τους ωριμότητα και κυρίως από τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος ο μόνο-γονέας διαχειρίζεται τα θέματα που προκύπτουν. Καταλυτικό ρόλο παίζει η ποιοτική επικοινωνία που έχει ο γονέας με το/τα παιδί/ιά του και κατά πόσο οντολογικά παρόν είναι στη ζωή του/τους. Προϋπόθεση για όλα αυτά είναι φυσικά η ψυχοσυναισθηματική ισορροπία και η πνευματική ωριμότητα και ετοιμότητα του μόνο-γονέα, ώστε να μπορεί να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της ανατροφής και διαπαιδαγώγησης του/των παιδιού/ιών του, όπως η καθημερινή ρουτίνα με συγκεκριμένες ώρες φαγητού, ύπνου και διαβάσματος, ο δημιουργικός χρόνος που θα περνά όλη η οικογένεια μαζί (μία εκδρομή, ένας κινηματογράφο, να μαγειρέψουν όλοι μαζί, να παίξουν μπάλα ή επιτραπέζια, να κάνουν ποδήλατο κ.ά.), η κατανομή των εργασιών εντός του σπιτιού (μαγείρεμα, ξεσκόνισμα, πλύσιμο πιάτων) κ.λπ.. Όλα αυτά συντελούν στην δημιουργία ενός δίχτυ ασφάλειας στο/α παιδί/ιά. Καθοριστικός παράγοντας είναι και η εν τοις πράγμασι βοήθεια και υποστήριξη από το στενό και ευρύτερα οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον στη μονογονεϊκή οικογένεια, γιατί αφενός μεν αναπαύει λίγο τον μόνο-γονέα και αφετέρου, συμβάλλει στην ανάπτυξη της προσωπικότητας και στον ενστερνισμό των απαραίτητων προτύπων στο παιδί/ιά και ιδιαίτερα στα αγόρια που είναι εκτός γάμου.
Στα παιδιά που έχουν βιώσει την απώλεια ενός γονέα πολλοί παράγοντες συμβάλλουν ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν το πένθος (η αιτία απώλειας, η ηλικία του/των παιδιού/ών, ο δεσμός με τον γονέα, η ύπαρξη αδελφών, η επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας κ.λπ.) και να μπορέσουν να έχουν μία ομαλή ανάπτυξη. Σύμφωνα με τον Freud, για να μπορέσει ένα παιδί να διαχειριστεί το πένθος, πρέπει να εξωτερικεύσει τα συναισθήματά του (άγχος, φόβος για εγκατάλειψη, θλίψη, θυμός, μοναξιά, ενοχή κ.λπ.) και να απελευθερωθεί από αυτά για να μπορέσει να προχωρήσει στη ζωή του. Κατά τη διάρκεια των τριών φάσεων αντιμετώπισης του πένθους, τα παιδιά μπορεί να εμφανίσουν τάσεις εξάρτησης προς τα άτομα που έχουν αναλάβει τη φροντίδα τους, αναζήτηση συμπεριφορών του θανόντα γονέα, επιθετικότητα, αναζήτηση υποκατάστατου ακόμη και τάσεις αυτοκτονίας.
Στα παιδιά που έχουν βιώσει ένα διαζύγιο, οι επιπτώσεις στη ζωή τους ανάλογα με την ηλικία τους και τη γνωστική τους ανάπτυξη, είναι κυρίως ψυχολογικές, όπως ανάπτυξη αισθημάτων ενοχής, φόβου, εγκατάλειψης και απόρριψης. Η διακαής και σπάνια πραγματοποιήσιμη επιθυμία και ελπίδα επανένωσης της οικογένειας και η δυσκολία αντίληψης των παραμέτρων ενός διαζυγίου προκαλούν αισθήματα συνεχούς απογοήτευσης και κάποιες φορές καταθλιπτικές καταστάσεις που ενδέχεται να οδηγήσουν σε αυτοκτονικές τάσεις. Κορίτσια στην εφηβική ηλικία που βιώνουν το διαζύγιο των γονέων τους, ενδέχεται να αναπτύξουν αρνητικά συναισθήματα και περιφρόνηση για τους άντρες με αποτέλεσμα να συνάπτουν εφήμερες σχέσεις στα πλαίσια μιας περιπετειώδους ζωής, η οποία ενδέχεται να οδηγήσει σε μία ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη (μονογενεϊκότητα).
Οι μόνοι γονείς και ιδιαίτερα οι μόνες μητέρες, είτε από προσωπική τους επιλογή είτε λόγω ανωτέρων καταστάσεων και συνθηκών, χρειάζονται οικονομική και ψυχοσυναισθηματική στήριξη από το στενό και ευρύτερο οικογενειακό και φιλικό τους περιβάλλον και από ειδικούς επιστήμονες, καθώς και από την κοινωνία και το κράτος πρόνοιας. Έτσι, θα μπορέσουν να αποκτήσουν την απαραίτητη αυτοπεποίθηση και τις γνώσεις που αφορά ο ρόλος τους ώστε να εξασκήσουν τα γονεϊκά τους καθήκοντα και να είναι ικανοί να αντιμετωπίσουν την πλειονότητα των καθημερινών προβλημάτων και προκλήσεων που παρουσιάζονται, και να δημιουργήσουν ένα ασφαλές και προστατευτικό περιβάλλον γεμάτο από αγάπη και φροντίδα για το/τα παιδί/παιδιά.
Θεωρώ ότι τα μέλη κάθε μονογονεϊκής οικογένειας, ανεξάρτητα της μορφής της, θα χρειαστεί να διανύσουν μία μεγάλη περίοδο προσαρμογής μέχρι να μπορέσουν να διαχειριστούν τη νέα κατάσταση την οποία έχουν κληθεί να αντιμετωπίσουν. Ο πόνος, η θλίψη, η αβεβαιότητα, ο θυμός θα αντιπαρέλθουν με την αγάπη, την ενότητα, τον κοινό αγώνα του καθενός από το μετερίζι του, από την υλική και ψυχοσυναισθηματική στήριξη από το στενό και ευρύτερο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον και κυρίως από την πίστη ότι εφόσον είμαστε υγιείς και ενωμένοι με τη βοήθεια του Θεού και της Παναγιάς μπορούμε να τα καταφέρουμε και θα τα καταφέρουμε. Όλους τους μόνο-γονείς τους θεωρώ τους ήρωες της εποχής μας, γιατί με πλήρη αυταπάρνηση σηκώνουν τον σταυρό τους και προχωρούν στη ζωή τους μεγαλώνοντας το/τα παιδί/ιά τους με αξιοπρέπεια σ΄ ένα γεμάτο με αγάπη και θαλπωρή, ασφαλές και σταθερό οικογενειακό περιβάλλον.
ΜΑΡΙΑ ΤΑΝΟΥ ΑΝΔΡΕΙΑΝΟΥ
ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΠΑΙΔΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ