Το Freemindsέχει την τιμή και τη χαρά να φιλοξενεί μια προσωπικότητα που διαχρονικά διαπρέπει στον χώρο των γραμμάτων. Η κυρία Αγγελική Ταλιγκάρου, με καταγωγή από τη Θεσσαλονίκη, είναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας από το Πανεπιστήμιο Flinders της Αυστραλίας με πλούσιο ακαδημαϊκό έργο. Παράλληλα, θήτευσε στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση για περισσότερες από τρεις δεκαετίες τόσο στην Ελλάδα όσο και την Αυστραλία, συμβάλλοντας στη μελέτη και τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας.
Πολύπλευρο είναι επίσης και το συγγραφικό της έργο. Ξεχωρίζει το σύγγραμμα Η γυναίκα στα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Από το ασθενές νεόφυτον στην απλή θυγατέρα της Εύας(2021, Εκδόσεις Μαλλιάρης) για την επισταμένη έρευνά επάνω στο ζήτημα της γυναικείας ταυτότητας στο παπαδιαμαντικό έργο. Δύο διηγήματα από τη συλλογή της Η Μουριά στην Τούμπα και άλλα διηγήματα βραβεύθηκαν από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών, ενώ το θεατρικό μονόπρακτο Όπου όλοι κι εμείς απέσπασε πολύ αξιόλογες κριτικές. Η κυρία Ταλιγκάρου αποτελεί μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Ιωνικής Εστίας Θεσσαλονίκης και μέλος της Ένωσης Λογοτεχνών Βορείου Ελλάδος (Ε.Λ.Β.Ε.).
- Ποια στιγμή στην μακρόχρονη επαγγελματική σας πορεία θεωρείτε σημαντικότερη και για ποιους λόγους;
Σε μια πορεία 35 ετών στην εκπαίδευση, σε διάφορες βαθμίδες και τόπους, αλλά και από διαφορετικές θέσεις κάθε φορά, είναι πραγματικά δύσκολο να ξεχωρίσω κάποιες μοναδικές στιγμές. Κατά ένα μαγικό τρόπο όλες οι στιγμές είναι μοναδικές και πολύτιμες. Η επαφή με τους μαθητές/τριες, ιδιαίτερα των τάξεων του Λυκείου, η σχολική τάξη, τα μαθήματα Κατεύθυνσης ή Δέσμης παλαιότερα, όταν νιώθεις να γίνεσαι ένα με τους μαθητές σου στην αγωνία τους ή στην χαρά τους και στην επιτυχία τους, για μένα ήταν εμπειρίες που δεν θα τις άλλαζα με τίποτα. Οι εκδρομές, οι ετήσιοι χοροί, οι σχολικές γιορτές, οι πρόβες, τα θεατρικά. Αν έπρεπε να απομονώσω κάποιες μόνο, θα ανέφερα μια παρουσίαση των Βυζαντινών μνημείων της Θεσσαλονίκης από ομάδα μαθητών της Γ’ Λυκείου, ένα δειλινό, κατηφορίζοντας από τον Όσιο Δαυίδ και τον Άγιο Νικόλαο Ορφανό προς το Γαλεριανό συγκρότημα, και μετά καφέ ατενίζοντας τη θάλασσα στον Λευκό Πύργο. Ή πάλι, παρουσίαση της ζωής και του έργου του Ν. Καζαντζάκη σε συνάρτηση με τον Δ. Θεοτοκόπουλο, στην Κρητική Λέσχη της Μελβούρνης, με μουσική και αφήγηση από φοιτητές του τμήματος Ελληνικών σπουδών, Αυστραλούς και Έλληνες δεύτερης και τρίτης γενιάς. Αλλά και μια ώρα διδασκαλίας της Αντιγόνης του Σοφοκλή, μπροστά σε εκστασιασμένους μαθητές Έλληνες και ξένους, στο Εσπερινό Λύκειο, όπου ήμουν Διευθύντρια τα τελευταία χρόνια της καριέρας μου. Και το χειροκρότημά τους μετά…
- Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα;
Είναι μεγάλο θέμα και φυσικά δεν μπορεί να καλυφθεί με μια σύντομη απάντηση. Προβλήματα υπάρχουν πολλά, και υπάρχει μεγάλο περιθώριο βελτίωσης των συνθηκών. Αυτό που θα ήθελα να επισημάνω είναι ότι πρέπει να υπάρχει απόλυτη αξιοκρατία, και ο πολιτικός κόσμος δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να αντιμετωπίζει την εκπαίδευση ως χώρο κομματικής αντιπαράθεσης και άγρας μελλοντικών ψηφοφόρων.
- Μετά την απόσπασή σας στην Αδελαΐδα το 1993, διαδραματίσατε σημαντικό ρόλο στη διδασκαλία της νέας ελληνικής στους ομογενείς. Ποιες οι ομοιότητες και οι αποκλίσεις ανάμεσα στο ελληνικό και το Aυστραλιανό εκπαιδευτικό σύστημα;
Στην Αυστραλία δίδαξα Ελληνική Γλώσσα, Λογοτεχνία και Ιστορία, στα Αυστραλιανά σχολεία όλων των βαθμίδων από το Δημοτικό μέχρι το Πανεπιστήμιο. Επίσης σε κοινοτικά σχολεία και σε τμήματα Ενηλίκων. Μαθητές μου ήταν Έλληνες δεύτερης ή τρίτης γενιάς, καθώς και Αυστραλοί και αρκετοί Ασιάτες. Η εμπειρία ήταν συγκλονιστική. Ασφαλώς υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στο Ελληνικό και το Αυστραλιανό εκπαιδευτικό σύστημα, τόσο στον τομέα της υλικοτεχνικής υποδομής, όσο και της οργάνωσης της σχολικής ζωής εν γένει. Σε κάθε σχολείο εκεί υπάρχει μια παράδοση που τηρείται πιστά, ενώ η πειθαρχία είναι δεδομένη και αδιαπραγμάτευτη. Απεργίες, καταλήψεις κλπ.είναι έννοιες άγνωστες. Ωστόσο σε καμιά περίπτωση αυτό δεν σημαίνει ότι το τελικό αποτέλεσμα εκεί είναι καλύτερο από ότι στα Ελληνικά σχολεία. Σας αναφέρω σχετικά ότι όταν πήγαμε στην Αδελαΐδα, ο γιος μου ήταν στα μέσα της Β’ Γυμνασίου. Μετά από κατατακτήριες εξετάσεις, τον τοποθέτησαν στην Α’ Λυκείου. Αυτό το αναφέρω για να καταστήσω σαφές ότι το τελικό γνωστικό αποτέλεσμα στο Ελληνικό σχολείο είναι πολύ υψηλό, παρά τα όποια προβλήματα. Ο καλός Έλληνας εκπαιδευτικός δεν είναι διεκπεραιωτής μιας διαδικασίας. Δίνει την ψυχή του μέσα στην τάξη, αγαπάει τη δουλειά του, τους μαθητές του, οι οποίοι εμπνέονται από αυτόν, και αυτό είναι που κάνει τη διαφορά. Φυσικά πολλά πρέπει να αλλάξουν, για να διορθωθούν τα κακώς κείμενα, ωστόσο δεν πρέπει να απαξιώνουμε συλλήβδην τη δουλειά που γίνεται στο Ελληνικό σχολείο.
- Σε ακαδημαϊκό επίπεδο, ποια είναι η γνώμη σας για τη διάδοση των νεοελληνικών σπουδών στην Αυστραλία;
Στο Πανεπιστήμιο δίδαξα στην Αδελαΐδα στα πλαίσια της εκπόνησης της διδακτορικής μου διατριβής στο Πανεπιστήμιο Φλίντερς και αργότερα στο πανεπιστήμιο Λα Τρόμπ της Μελβούρνης. Πρέπει να πω ότι υπάρχει ένας ενθουσιασμός για τις Ελληνικές σπουδές στα Πανεπιστήμια αυτά, που δεν περιορίζεται μόνο στην επιλογή μαθημάτων Ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας από φοιτητές ελληνικής καταγωγής και ξένους, αλλά επεκτείνεται γενικά σε όλο τον Ελληνικό πολιτισμό και την εν γένει κουλτούρα, δηλαδή στον κινηματογράφο, τα ήθη και έθιμα, τη μουσική, την Ελληνική κουζίνα κλπ. Οργανώνονται Συνέδρια, με συμμετοχή συνέδρων από την Ελλάδα αλλά και από αντίστοιχα τμήματα Πανεπιστημίων της Ευρώπης, της Αμερικής και του Καναδά. Επίσης υπάρχει συνεχής επικοινωνία και επιστημονική συνεργασία με αντίστοιχα ημεδαπά Ιδρύματα, που περιλαμβάνει εκπόνηση διδακτικού υλικού, ανταλλαγές και εκπαιδευτικές επισκέψεις φοιτητών στην Ελλάδα
- Εκτός από τα διδακτικά σας ενδιαφέροντα, καταπιάνεστε και με τη συγγραφή. Τι είναι αυτό που σας ώθησε να γράψετε; Δεχτήκατε επιρροές από τον Παπαδιαμάντη;
Η συγγραφή προέκυψε ως ανάγκη προσωπικής έκφρασης. Ποτέ δεν πίστευα ότι τα γραπτά μου θα είχαν κάποιον αποδέκτη- αναγνώστη κάποια στιγμή. Συχνά με ωθεί η επικαιρότητα, άλλες φορές πάλι η ανάγκη μου να πατήσω στο σταθερό έδαφος των αναμνήσεων, για να μπορέσω να αντεπεξέλθω σε δύσκολες καταστάσεις. Καρπός αυτής της ανάγκης υπήρξε η πρώτη συλλογή διηγημάτων μου «Η μουριά στην Τούμπα και άλλα διηγήματα», που έχουν βιωματικό χαρακτήρα. Θεωρώ ότι η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί προϊόν στέρησης και όχι αφθονίας. Γι’ αυτό κι αυτά τα διηγήματα γράφτηκαν στα χρόνια της ξενιτιάς, όταν η νοσταλγία με έσπρωχνε να αναζητήσω στέρεο έδαφος σε μνήμες από πρόσωπα, πράγματα και τόπους που μου έδιναν το κουράγιο να παλέψω και να συνεχίσω.
- Για ποιους λόγους επιλέξατε να ασχοληθείτε με το έργο του Παπαδιαμάντη; Ειδικότερα, τι σας ώθησε να επικεντρωθείτε στον ρόλο της γυναίκας;
Η αγάπη μου για τον Παπαδιαμάντη πάει πολύ πίσω στα πρώτα μαθητικά μου χρόνια. Ήταν μια εποχή τρυφερή, όπου οι παπαδιαμαντικές σελίδες που διάβαζα χρωμάτιζαν κάθε έκφανση της ζωής μου. Τα Χριστούγεννα είχαν άλλο άρωμα στον Παπαδιαμάντη, όπως και η Παιδική Πασχαλιά. Τα ξωκκλήσια. Το χιόνι. Η θάλασσα είχε μοναδικό χρώμα και στην τρικυμία και στη μπουνάτσα. Ο συγγραφέας αυτός από τα πρώτα τρυφερά μου χρόνια ασκούσε μια ιδιαίτερη γοητεία, αφενός με την εξαιρετικά ποιητική και μουσική γλώσσα του, που έχεις την αίσθηση ότι είναι μια χρυσή κλωστή που διατρέχει όλη την Ελληνική γραμματεία – από τον Όμηρο και τους αρχαίο λόγο, τη βυζαντινή υμνωδία, τη λόγια γλώσσα ως το δημοτικό τραγούδι και τις ντοπιολαλιές – και αφετέρου με τις ιστορίες του και τους ήρωές του, που ζωντάνευαν το καθόλα μαγικό νησί της Σκιάθου. Μικρή ακόμη επισκέφτηκα το νησί της Σκιάθου και έψαξα να βρω και να μαζέψω ίτσια από το λιβάδι της Πολύμνιας, στο διήγημα Ολόγυρα στη λίμνη. Οι περιγραφές του Παπαδιαμάντη σηματοδοτούσαν για μένα το όνειρο, ένα τόπο κι ένα κόσμο μυθικό. Δεν μπορώ να το εξηγήσω, όπως δεν μπορείς να εξηγήσεις έναν έρωτα.
Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στον εκδοτικό οίκο Μαλλιάρης Παιδεία για την εμπιστοσύνη που έδειξε σε μένα και στο έργο μου, και κατέστησε δυνατή την έκδοση του βιβλίου μου.
- Ειδικότερα, τι σας ώθησε να επικεντρωθείτε στον ρόλο της γυναίκας; Πώς παρουσιάζονται οι γυναικείοι χαρακτήρες στο έργο του λογοτέχνη;
Οι γυναίκες είναι πανταχού παρούσες στο νησί. Το ακίνητο κινούν. Είναι οι μάνες, οι γυναίκες, οι μαραμένες αρραβωνιαστικιές, φουσάτα γυναικών, όπως λέει ο ίδιος, που ουσιαστικά κινούν τη ζωή του νησιού, πάντα σε αναμονή κάποιου άνδρα, που είτε πήρε των ομματιών του και ξενιτεύτηκε, ή ταξιδεύει με τα καράβια, ή τον πήρε η θάλασσα και κανείς δεν άκουσε πια για την τύχη του. Μα είναι και οι μικρές Μαχούλες, οι Μοσχούλες, το Μοσκαδώ, η Ακριβούλα, το Λαλιώ, άγουρες μικρές, που είτε χαίρονται την αθωότητα της παιδικής ηλικίας, είτε βίαια σύρθηκαν από θύελλες στα βάσανα της ζωής. Με την πρώτη ματιά σε μαγνητίζει στο έργο του η γυναικεία παρουσία, οι γυναικείοι χαρακτήρες, οι γυναικείες δραστηριότητες.
- Η μορφή της Φραγκογιαννούς αποτελεί την πιο χαρακτηριστική Παπαδιαμαντική ηρωίδα, της οποίας η μορφή έχει διαποτίσει την νεοελληνική λογοτεχνία. Ποια χαρακτηριστικά της θα επιλέγατε να αναδείξετε;
Η Φραγκογιαννού είναι η κορυφαία μορφή μιας πορείας που αρχίζει με την κακιά πεθερά του Χριστόψωμου και καταλήγει στην αιρετική επανάσταση της Χαδούλας, που σκοτώνει τα θηλυκά για να τα σώσει. Η πράξεις της έγιναν όταν ψήλωσε ο νους της, ακουσίως. Δεν είναι η μόνη που επαναστατεί. Και η πεθερά στην Θητεία της πενθεράς επαναστατεί ενάντια στη μοίρα που περιμένει τα θηλυκά. Ωστόσο η πεθερά έμεινε στην έν-σταση. Η Φραγκογιαννού πέρασε στην έκ-σταση και από κει στο φονικό. Δεν ήταν συνειδητή φόνισσα. Μια γυναίκα πονεμένη, βασανισμένη, αδικημένη, κουρασμένη, που μια ζωή με τα παλικαροβότανα, τα στερφοβότανα και τα μαντζούνια της προσπαθούσε να κάμει δούλεψη στη φτώχεια, όπως έλεγε η ίδια.
- Με εξαίρεση τη Φραγκογιαννού, ποιον άλλον γυναικείο χαρακτήρα θεωρείτε αντιπροσωπευτικό στο έργο του Παπαδιαμάντη;
Κάθε γυναικεία μορφή στο έργο του είναι μοναδική και ανεπανάληπτη. Μοναδικές γυναίκες, που παρά την καταπίεση, τα κοινωνικά στεγανά και τον κοινοτικό έλεγχο, επιδεικνύουν ένα εξαιρετικό πνεύμα, τόλμη, γενναιότητα, ενσυναίσθηση, αλτρουισμό, αυτοθυσία. Η Λαλιώ, Η Σκεύω η Σαβουρόκοφα, η Ντελησυφέρω, η Κουμπίνα, αλλά και η Μοσχούλα, η Σταχομαζώχτρα και η Αρχόντω. Κάθε γυναίκα και μία ιδιαίτερη προσωπικότητα, ένα ξεχωριστό υφάδι στο πλέγμα της ζωής.
- Στο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου σας συνδέετε τη γυναίκα με τη φύση. Μπορείτε να μας εξηγήσετε πώς λειτουργεί ο συγκεκριμένος συσχετισμός;
Στο έργο του Παπαδιαμάντη η φύση είναι κυρίαρχη. Ο συγγραφέας συχνά προχωρεί σε τολμηρές προσωποποιήσεις του φυσικού τοπίου. Στα διηγήματά του η φύση είναι θηλυκή και παρουσιάζεται με ποικίλα πρόσωπα και μυστηριακές δυνάμεις. Η θάλασσα είναι γυναίκα, – άστατη ερωμένη, μητριά, πεθερά, νύφη καμαρωμένη-. Οι καλικατζούνες στον Γάμο του Καραχμέτη είναι χήρες γυναίκες. Η Σελήνη είναι γυναικεία θεότητα, η Εκάτη. Η Μαυρομαντηλού είναι βράχος στη θάλασσα, αλλά κάποτε ήταν γυναίκα. Και βέβαια κορυφαίος συμβολισμός της θηλυκής ψυχής που κυβερνά τη φύση είναι η Δρυς στο αριστουργηματικό διήγημα Υπό την Βασιλικήν Δρυν. Σε πάρα πολλά διηγήματά του η Φύση είναι παρούσα, έμψυχη, συμμετέχει στα ανθρώπινα, αντιδρά, τιμωρεί, όπως άλλωστε βλέπουμε να συμβαίνει και στη δημοτική μας παράδοση.
- Αναφέρετε στο βιβλίο σας: «Η ερωτική συγκίνηση για τον συγγραφέα δεν φαίνεται να έχει τίποτα το σαρκικό». Ποιον ρόλο, λοιπόν, θεωρείτε ότι κατέχει ο έρωτας στον Παπαδιαμάντη;
Για το θέμα αυτό έχουν γραφτεί πολλά. Είναι γνωστός ο χαρακτηρισμός του Παπαδιαμάντη ως κοσμοκαλόγερου. Ωστόσο το θέμα του έρωτα δεν λείπει από το έργο του. Σε κάποια από τα λεγόμενα αυτοβιογραφικά του διηγήματα, φαίνεται πως υπήρξε στην νεότητά του το ερωτικό συναίσθημα για κάποιες συνομήλικές του. Όμως αυτό παρουσιάζεται μόνο υπαινικτικά και συνάγεται από κάποιες συγκεκαλυμμένες αναφορές. Ο ίδιος δεν το παραδέχεται, και όταν ρωτήθηκε σχετικά απάντησε: Εγώ δεν έχω έρωτες. Οι ήρωές μου έχουν. Τον σαρκικό έρωτα τον χαρακτηρίζει ιδιοτελείς περιπτύξεις, λυκοφιλίες και κυνέρωτες του κόσμου και τον αντιδιαστέλλει εμφαντικά από το αθώο άγγιγμα του νεαρού βοσκού, (θεωρείται ότι ήταν ο ίδιος), όταν σώζει τη μικρή Μοσχούλα στο διήγημα Όνειρο στο κύμα. Αλλού πάλι ομολογεί ότι η Δρυς στο ομώνυμο διήγημα ήταν η πρώτη του παιδική ερωμένη. Υπάρχει μια πολύ περιπαθής περιγραφή της Δρυός σ’ αυτό το διήγημα, ωστόσο με αποδέκτη όχι μια πραγματική γυναίκα, αλλά ένα δέντρο.
- Πώς η σύγχρονη φεμινιστική και μεταφεμινιστική θεωρία προσεγγίζει τον Παπαδιαμάντη;
Το κίνημα του φεμινισμού φυσικά και προσέγγισε το έργο του Παπαδιαμάντη, όχι μόνο εξαιτίας της κορυφαίας ηρωίδας του, της Φραγκογιαννούς, αλλά και γιατί στο έργο του αναπτύσσεται μια γκάμα γυναικείων χαρακτήρων, όπως σημειώνω και στον υπότιτλο του έργου μου από το ασθενές νεόφυτον ως την απλή θυγατέρα της Εύας. Η γυναίκα στον Παπαδιαμάντη άλλοτε είναι αδύναμη, υποχείριο των κοινωνικών καταναγκασμών, άλλοτε δυναμική, άλλοτε δοτική και άλλοτε φόνισσα! Σε πάρα πολλά διηγήματα η γυναίκα παρουσιάζεται ως πρόξενος κακού, το οποίο μάλιστα στρέφεται εναντίον των ομοίων της, σύμφωνα με την ρήση παν το μισούμενον μισεί. Σε άλλα διηγήματα η γυναίκα εμφορείται από ευγενή αισθήματα που φθάνουν ως την αυτοθυσία. Από φεμινιστικής σκοπιάς υπάρχουν δύο προσεγγίσεις. Η θετική προσέγγιση θεωρεί ότι ο αλτρουισμός και η τάση προσφοράς της γυναίκας είναι κάτι καλό και δεν θα πρέπει οι φεμινιστικοί αγώνες να επιχειρήσουν να καταστείλουν αυτά τα ευγενή συναισθήματα. Η αρνητική προσέγγιση θεωρεί ότι αυτά τα χαρακτηριστικά της γυναίκας αποτελούν δείγμα αδυναμίας και χαμηλής αυτοεκτίμησης και θα πρέπει να εξαλειφθούν. Όπως και να έχει όμως, ο Παπαδιαμάντης παρουσιάζει μια πραγματική κατάσταση της εποχής του, ωστόσο με μια ματιά τρυφερή, καταφατική και θαυμαστική απέναντι στη γυναίκα.
- Με εξαίρεση τον Σκιαθίτη, ποιους άλλους λογοτέχνες μελετάτε;
Το έργο Του Νίκου Καζαντζάκη με γοητεύει εξαιρετικά και ιδιαίτερα η Αναφορά στον Γκρέκο και η Ασκητική του. Έχω ασχοληθεί με τον Σολωμό, με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους, όπου επίσης με απασχόλησε η γυναικεία παρουσία. Ένα άλλο θέμα που με έχει απασχολήσει είναι τα Ερωτικά επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας και κατά καιρούς ο Βαλαωρίτης, ο Καβάφης κλπ. Υπάρχουν θησαυροί τόσο στην αρχαία Γραμματεία όσο και την Νεοελληνική Λογοτεχνία.
Σας ευχαριστούμε θερμά!
Ρία Ροροπούλου