Οι πάπυροι του Herculaneum και τα μυστικά τους
Όταν το 79 μ. Χ. το ηφαίστειο του Βεζούβιου άρχισε να εκρήγνυται, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει ότι λίγες ώρες αργότερα, ολόκληρη η πόλη της Πομπηίας και του Ηρακλείου της Καμπάνιας (Herculaneum) θα καλύπτονταν από πυροκλαστικά υλικά, κύμα θερμού αέρα και τόνους ηφαιστειακής στάχτης. Κανείς όμως δεν μπορούσε επίσης να προβλέψει ότι αυτή η καταστροφή θα μπορούσε να διατηρήσει για αιώνες άθικτα μνημεία ενός ακμαίου πολιτισμό και μαζί του την μεγαλύτερη βιβλιοθήκη της αρχαιότητας.
Η περίφημη βιβλιοθήκη του Ηρακλείου βρισκόταν στην λεγόμενη «βίλα των παπύρων» (Villa dei Papiri), η οποία πιθανότατα άνηκε στον Lucius Calpurnius Piso Caesoninus, πεθερό του Ιουλίου Καίσαρα. Γνωστό άλλωστε ήταν πως όλοι οι επιφανείς Ρωμαίοι πολίτες διέθεταν εκεί πολυτελείς εξοχικές κατοικίες και πως το Ηράκλειο ήταν κοσμοπολιτικό παραθεριστικό κέντρο, σπουδαιότερο της Πομπηίας, με οικίες διακοσμημένες με σπουδαία έργα τέχνης.
Στη βιβλιοθήκη αυτή ανακαλύφθηκαν 1.800 πάπυροι, μία χιλιετία αργότερα, μετά από ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν το 1752. Στο σύνολο τους οι περισσότεροι είχαν ανακαλυφθεί έως το 1855. Οι πάπυροι που εντοπίστηκαν ήταν απανθρακωμένοι και είχαν υποστεί φθορές, καθώς για αιώνες έμεναν εκτεθειμένοι στις ποικίλες καιρικές συνθήκες. Έτσι, το σχήμα τους έγινε τραπεζοειδές αντί κυλινδρικό λόγω της συστολής. Οι πρώτοι αρχαιολόγοι μάλιστα δεν μπορούσαν να ανακαλύψουν την ταυτότητα των συγκεκριμένων αντικειμένων. Πίστευαν ότι επρόκειτο απλώς για υπολείμματα άνθρακα, κορμούς δέντρων ή άλλου είδους αντικείμενα. Σύντομα, όμως, κατάλαβαν πως επρόκειτο για παπύρους μήκους περίπου δεκαπέντε μέτρων.
Και έτσι προέκυψε το ερώτημα που για σχεδόν τρείς αιώνες προβλημάτισε τους ειδικούς. Πώς θα μπορούσαν να ανοιχθούν οι πάπυροι και να παραμείνει άθικτο το περιεχόμενό τους; Οι αρχικές προσπάθειες δεν ήταν επιτυχείς. Δοκιμάστηκαν διαφόρων ειδών τομές, υγρός υδράργυρος και αναμείξεις άλλων μετάλλων, που προτάθηκαν από ερασιτέχνες, μα το μόνο που κατάφεραν ήταν να καταστρέψουν άγνωστο αριθμό παπύρων.
Μια πρώτη επιτυχημένη απόπειρα πραγματοποιήθηκε το 1756 από τον Abbot Piaggio, συντηρητή της βιβλιοθήκης του Βατικανού, ο οποίος εφηύρε ένα ειδικό μηχάνημα ώστε να ξετυλίγει τους παπύρους που βρισκόταν στην καλύτερη δυνατή κατάσταση. Ένας ολόκληρος χρόνος ήταν απαραίτητος ώστε να ξετυλιχθεί ο πρώτος πάπυρος, καθώς μόνο ελάχιστα εκατοστά την ημέρα ήταν επιτρεπτό να ανοιχθούν.
Οι πάπυροι αυτοί δεν συγκέντρωσαν μόνο το ενδιαφέρον των παπυρολόγων και των μελετητών, αλλά και των πολιτικών ηγετών. Ο βασιλιάς της Ισπανίας Κάρολος ο Γ’ θέλοντας να ενισχύσει τον ρόλο του στη διεθνή πολιτική σκηνή, ενέτεινε τις προσπάθειες. Απανθρακωμένοι πάπυροι δόθηκαν επίσης από τους Ιταλούς βασιλείς ως δώρο σε άλλους ευρωπαίους ηγεμόνες ή χρησιμοποιήθηκαν ως διπλωματικό μέσο, όπως στην περίπτωση του Ναπολέοντα. Μια ανεκδοτολογική πηγή αναφέρει μάλιστα πως δεκαοκτώ πάπυροι ανταλλάχθηκαν με δεκαοκτώ καγκουρό!
Με το πέρασμα των αιώνων το ενδιαφέρον για το περιεχόμενο των παπύρων παρέμενε αμείωτο. Αρκετοί μεταφέρθηκαν στην Οξφόρδη και σε άλλα μεγάλα πανεπιστήμια της Ευρώπης ώστε να μελετηθούν με μεγαλύτερη ακρίβεια. Και φυσικά, η εξέλιξη της τεχνολογίας συνέβαλε τα μέγιστα στο ως τότε ακατόρθωτο έργο. Από το 1999 η μέθοδος που υιοθετήθηκε από τους ειδικούς ήταν αυτή της πολυφασματικής απεικόνισης (MSI). Το 2007 ερευνητές από το πανεπιστήμιο του Κεντάκι με επικεφαλής τον W. Brent Seales πρότειναν να χρησιμοποιηθεί η μέθοδος της τομογραφίας (Micro Computed Tomography). Χρησιμοποιώντας ακτίνες Χ, κατάφεραν να «εισχωρήσουν» στο εσωτερικό των παπύρων, χωρίς όμως να χρειαστεί να τους ανοίξουν και να μελετήσουν τους παπύρους που ανακατασκευάστηκαν σε τρισδιάστατη μορφή . Με αυτόν τον τρόπο, κατάφεραν να εντοπίσουν τα διάφορα στρώματα που είχαν δημιουργηθεί επάνω στον πάπυρο και να απομονώσουν τα ίχνη μελανιού από το υλικό.
Το 2011 ανακοινώθηκε πως είχαν καταφέρει να ψηφιοποιηθούν περίπου 1.500 πάπυροι. Ωστόσο η ανάγνωση τους δεν ήταν δυνατή. Το μελάνι που περιείχε άνθρακα, σε αντίθεση με αυτό που εμπεριείχε μόλυβδο, ήταν δύσκολο να διαχωριστεί από το απανθρακωμένο υλικό και η αποκρυπτογράφηση των γραμμάτων απαιτούσε χρήση εξειδικευμένων αλγορίθμων. Νέες έρευνες διεξήχθησαν από τις ομάδες των A. Cedola, Bukreeva και Vito Mocella, που αξιοποίησαν την μέθοδο XPCT (X-ray Phase-Contrast Tomography). Ο τελευταίος μάλιστα κατάφερε να διαβάσει τμήματα δύο παπύρων και να προσπαθεί να αναδημιουργήσει το αρχικό κείμενο που αυτοί εμπεριείχαν. Η διαδικασία της ανάγνωσης των δύο παπύρων αναμένεται να ολοκληρωθεί το 2018, ώστε να επεκταθεί η ίδια τεχνική και σε άλλους παπύρους.
Το περιεχόμενο των παπύρων σχετίζεται με έργα αρχαίων ελλήνων φιλοσόφων που ανήκουν στη σχολή του Επίκουρου. Κάποιοι από τους παπύρους εμπεριέχουν αποσπάσματα από έργα του ίδιου του Επίκουρου, τμήματα από το έργο Περί αρετών και κακιών του Φιλόδημου, φιλοσόφου ελληνικής καταγωγής από τα Γάδαρα της Παλαιστίνης και άλλων μεταγενέστερων επικούρειων φιλοσόφων. Η επιστημονική έρευνα αναμένεται να ρίξει φως στο περιεχόμενο και των υπόλοιπων παπύρων με την ελπίδα να εντοπίσουν χαμένα έργα και άλλων σπουδαίων φιλοσόφων και ποιητών της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου.
Ρία Ροροπούλου