Ταξιδεύοντας με το Αλφαβητάριο στο χρόνο

Η γλώσσα, προφορική και γραπτή, αποτελεί το κύριο πολιτιστικό χαρακτηριστικό μιας χώρας, γιατί είναι ο κοινός παράγοντας που ενώνει τους ανθρώπους  που ζουν σε αυτή. Πολλές φορές ο άνθρωπος αναρωτιέται τους λόγους για τους οποίους μαθαίνει γραφή και ανάγνωση αλλά και το γιατί είναι τόσο σημαντικό να γνωρίζουμε πως να εκφραζόμαστε.

Η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και η συνεχής εξάπλωσή του σε κάθε σπιθαμή του πλανήτη φέρνει στο φως την αναγκαιότητα της δημιουργίας γραπτού λόγου, γιατί ως γνωστόν τα γραπτά μένουν. Για να μπορέσουν να οργανώσουν τη γραφή τους οι άνθρωποι άρχισαν πρώτα τη ζωγραφική στις σπηλιές και αργότερα χάραζαν διάφορα σύμβολα, για να υπάρχει μια κοινή συνεννόηση από όλα τα μέλη μιας κοινότητας. Έτσι δειλά-δειλά και ύστερα από συνεχείς μεταβολές και τροποποιήσεις δημιουργείται το αλφάβητο, η αρχή της γλωσσικής επικοινωνίας. Ας ταξιδέψουμε με το Αλφαβητάριο στο χρόνο…

Η γλώσσα, λοιπόν, ως κώδικας επικοινωνίας εμφανίζεται ως βιολογική εξέλιξη του ανθρώπου από τη στιγμή που δημιουργούνται μικρές κοινωνίες και η ανάγκη για επικοινωνία είναι άκρως απαραίτητη. Η ομιλία καλλιεργείται μόνο προφορικά, μιας και η ωρίμανση για τη χρήση ενός συστήματος γραφής δεν είναι ακόμα κατάλληλη. Η γραφή όμως δεν αποτελεί βιολογική εξέλιξη του ανθρώπινου όντος αλλά μπορούμε να πούμε πως εκεί οδήγησε η εξέλιξη του εγκεφάλου η οποία είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της σκέψης.

Η γραφή αποτελεί το τελευταίο και πλήρως ανεπτυγμένο  σύστημα το οποίο οι άνθρωποι αξιοποιούν μέχρι και σήμερα. Η ιστορία της γραφής ξεκινά πρώτα-πρώτα με τη ζωγραφική που ανακαλύπτουμε σε σπηλιές ή εύστοχα βλέπουμε σε παιδικές ταινίες, οι οποίες δείχνουν πως οι άνθρωποι έφτιαχναν την εξελικτική τους πορεία ζωγραφίζοντας με χρώματα της ίδιας της φύσης. Ας επισημανθεί πως υπήρχαν πολιτισμοί οι οποίοι δεν κατάφεραν να αφήσουν πίσω τους τίποτα γραπτό.

Η συνεχής πρόοδος της ανθρώπινης παρουσίας φέρνει στο φως διαφορετικά είδη γραφής. Σε πρώτο στάδιο, παρατηρείται γραφή με εικόνες που συμβολίζουν ένα αντικείμενο, όπως τα γνωστά σε όλους ιερογλυφικά Θυμηθείτε τη μορφή των αιγυπτιακών ιερογλυφικών σε πλάκες της εποχής.

Αιγυπτιακά Ιερογλυφικά

Κρητικά Ιερογλυφικά

Ύστερα, εμφανίζεται το σημασιογραφικό σύστημα στο οποίο ένα σύμβολο περιγράφει μια ολόκληρη λέξη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου συστήματος είναι η σφηνοειδής γραφή των Σουμέριων.

Σουμεριακή επιγραφή σε αρχαϊκό τρόπο, 26ος αιώνας π.Χ.

 Τη σφηνοειδή γραφή διαδέχονται  τα συλλαβάρια, είδος συλλαβικής γραφής όπου τα σύμβολα αναπαριστούν τις συλλαβές της γλώσσας.  Τα συλλαβάρια περιορίζουν τα εκατοντάδες σύμβολα με διαφορετικές σημασίες σε μόνο εκατό.

Ο βασικός στόχος είναι να υπάρξει αντιστοιχία ενός φθόγγου με ένα γράμμα. Έτσι, η τελευταία μορφή  απεικόνισης της γλώσσας είναι τα αλφαβητικά συστήματα γραφής που υιοθετούνται εδώ και πεντέμιση χιλιάδες χρόνια από τους ανθρώπους. Άρα, η χρήση του αλφαβήτου είναι ένα σχετικά πρόσφατο επίτευγμα πολιτισμού.

Η ελληνική γλώσσα ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια και εμφανίζεται στη νότια βαλκανική πριν περίπου δύο χιλιάδες χρόνια. Η πρώτη μορφή της ελληνικής γλώσσας είναι η γραμμική Β που εντοπίζεται στη περιοχή των Μυκηνών. Η κατάρρευση όμως αυτής της εποχής οδηγεί τη γλώσσα σε πλήρη σκοταδισμό μέχρι τον 9ο αιώνα π.Χ που σιγά-σιγά εμφανίζεται και υιοθετείται η αλφαβητική γραφή. Τον 8ο αιώνα η αλφαβητική γραφή χρησιμοποιείται καθολικά και μόνο με τη χρήση των κεφαλαίων γραμμάτων

Οι Έλληνες μετακινούνται συνεχώς λόγω του θαλάσσιου εμπορίου και έρχονται σε επαφή με νέους πολιτισμούς με τους οποίους αναπτύσσονται σχέσεις εμπορικές και μη. Έτσι λοιπόν, η συχνή επαφή τους με το λαό των Φοινίκων τους οδηγεί σε μια σημαντική πρωτοτυπία, στη δημιουργία του πρώτου ολοκληρωμένου συστήματος αλφαβητικής γραφής, το οποίο μεταφέρεται από τους Ρωμαίους δημιουργώντας το Λατινικό αλφάβητο.

Στο βορειοσημιτικό, ημιαλφαβητικό σύστημα των Φοινίκων καταγράφονται μόνο τα σύμφωνα γιατί τα φωνήεντα αποτυπώνονται μόνο στο γραπτό λόγο, για να ξεχωρίζουν τους κλιτικούς τύπους των ρημάτων, των ουσιαστικών και τα λοιπά. Οι Έλληνες πρώτοι επινοούν τη δήλωση των φωνηέντων στο αλφάβητο αλλά και την επινόηση νέων γραμμάτων, ώστε να δημιουργηθεί εκείνο το σύστημα γραφής που θα αναπαριστά  ένα φθόγγο με ένα γράμμα. Το αλφάβητο μετατρέπεται σε ένα εργαλείο εύκολης μάθησης που μπορεί να κατακτηθεί από όλους τους ανθρώπους. Αυτή η μέθοδος μπορεί να χαρακτηριστεί ως δημοκρατική, αφού όλοι θα έχουν δικαίωμα γραφής και ανάγνωσης. Η πρωτοπορία αυτή των Ελλήνων κατοχυρώθηκε και αναγνωρίστηκε διεθνώς.

Είναι σημαντικό εδώ να τονίσουμε πως οι ίδιοι οι Έλληνες είχαν πλήρη επίγνωση πως αυτή τους η ιδέα είχε επιρροές από το φοινικικό αλφάβητο και αποδεικνύεται η θεωρία μέσα από τις μαρτυρίες του ιστορικού Ηροδότου, μέσα από την μορφή των γραμμάτων, τη σειρά με την οποία τοποθετούνται τα γράμματα, ο τρόπος με τον οποίο οι Έλληνες έγραφαν, δηλαδή δεξιά προς αριστερά και από την ερμηνεία των γραμμάτων, η οποία είχε σημασία για τους Φοίνικες και όχι για εκείνους. Εκτός από αυτόν τον τρόπο γραφής υπήρχε και γραφή που ονομαζόταν βουστροφηδόν, επειδή έμοιαζε με την κίνηση του βοδιού κατά την διαδικασία του οργώματος. Οι αδυναμίες αυτών των μεθόδων γρήγορα έκαναν την εμφάνισή τους και  τον 5ο π.Χ. αιώνα η γραφή καθιερώνεται με τον τρόπο που γνωρίζουμε σήμερα, από αριστερά προς τα δεξιά, γιατί είναι  πιο φυσική.

Το ελληνικό αλφάβητο θεωρήθηκε ευεργετικό για την ανθρωπότητα όπως επισήμανε ο U. Von Wilamowitz αφού με βάση αυτό δημιουργήθηκε το λατινικό αλφάβητο το οποίο επηρέασε τις γλώσσες που αναπτύσσονται στο δυτικό κόσμο και το κυριλλικό στο οποίο στηρίχτηκαν τα αλφαβητάρια των σλαβόφωνων χωρών όπως η Βουλγαρία, η Σερβία κτλ.

«Και οι Φοίνικες από που πήραν το δικό τους αλφάβητο;» θα μπορούσε εύστοχα να αναρωτηθεί κανείς. Οι πηγές αναφέρουν πως οι Φοίνικες επηρεάστηκαν το πρωτοχαναΐτικο αλφάβητο το 1700 π.Χ. το οποίο επινοήθηκε στην Παλαιστίνη και τη Συρία με επίδραση διάφορων ειδών γραφής που επικρατούσαν στην ανατολική μεσόγειο.

Οι αρχαιότερες επιγραφές που αποδεικνύουν την ύπαρξη του ελληνικού αλφαβήτου είναι η επιγραφή της Δίπυλου, γεωμετρικού ρυθμού στην οποία αναγράφεται η εξής φράση: «Όποιος από τους χορευτές χορεύει πιο ανάλαφρα θα πάρει το βραβείο». Η άλλη είναι χαραγμένη στο «ποτήριον του Νέστορος», πρωτοκορινθιακού ρυθμού, η οποία ανακαλύφθηκε το 1954 στο Τυρρηνικό Πέλαγος, στο νησί Πιθηκούσσες. Στο ποτήρι είναι γραμμένη η φράση: «Είμαι το γλυκόπιοτο ποτήρι του Νέστορα. Όποιος πιει από τούτο το ποτήρι, αυτόν αμέσως θα τον κυριεύσει ο πόθος της ομορφοστεφανωμένης Αφρόδίτης».

Το αλφάβητο που διδασκόμαστε τόσο στην μητρική μας γλώσσα όσο και στην ελληνική ως ξένη γλώσσα είναι το Ιωνικό Αλφάβητο που υιοθετείται από το 5ο αιώνα π.Χ. στη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα με τα 24 γράμματα.

Το πιο εντυπωσιακό στη δομή του ελληνικού αλφαβήτου είναι η προφορά των λέξεων που προκύπτουν από το συνδυασμό των γραμμάτων του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η λέξη αύριο. Ενώ γράφουμε αυ ενώ προφέρουμε αβ. Αυτή η ιδιοτροπία δυσκολεύει την κατανόηση ακόμα και στους φυσικού ομιλητές.

Η προφορά της ελληνικής γλώσσας και αν η χρήση της είναι η σωστή προβλημάτισε τον Έρασμο ο οποίος πρώτος διατύπωσε αυτόν τον προβληματισμό υποστηρίζοντας πως οι Αρχαίοι Έλληνες δεν μιλούσαν όπως μιλάμε σήμερα.

Σημαντική σημείωση σε όλο το φάσμα της εξέλιξης του ελληνικού αλφαβήτου είναι η εμφάνιση της γραφής με μικρά γράμματα, η οποία διευκόλυνε την εξοικονόμηση χώρου στο γραπτό λόγο, έκανε πιο εύκολη την αντιγραφή κειμένων και εγγράφων ενώ η ανάγνωση διευκολύνεται με τη χρήση του τόνου και τον χωρισμό των λέξεων.

Τέλος, το ελληνικό αλφάβητο εκτός από τη συνεχή εξέλιξη μέσα στο χρόνο αποτέλεσε και το συνδετικό κρίκο για το Λατινικό και το Κυριλλικό αλφάβητο που αποτελούν ισχυρά δείγματα της πολιτιστικής κουλτούρας που διαδόθηκαν στις χώρες  του Δυτικού κόσμου αλλά και απόδειξη πως η ανάπτυξη του πολιτισμού είναι συνεχής και χωρίς σύνορα.

Μαριαλένα Βιλλιώτη