Τα απαγορευμένα βιβλία…

απαγορευμένα βιβλίαΤο βιβλίο, ως το μοναδικό μέσο διακίνησης ιδεών για πολλούς αιώνες, θεωρείται ένας θεσμός που καταδικάστηκε, κατακρίθηκε και κυνηγήθηκε όσο κανείς άλλος. Πριν καν εφευρεθεί η τυπογραφία τον 15ο αιώνα, υπάρχουν μαρτυρίες για έργα του Πρωταγόρα που κάηκαν δημόσια στην Αθήνα, ενώ από το 1529 έως μόλις το 1966 ίσχυε στο Βατικανό ο “Index Liberorum Prohibitorum” (Κώδικας Απαγορευμένων Βιβλίων), που εμπεριείχε μεταξύ άλλων έργα των Βολταίρου, Ρουσσώ, Σπινόζα, Δαρβίνου, Σαρτρ, κ.α.

Η λογοκρισία ως όρος(1) προϋποθέτει την περικοπή ή την ολοκληρωτική απαγόρευση ενός πνευματικού προϊόντος, το περιεχόμενο του οποίου κρίνεται ανήθικο ή επικίνδυνο για την εποχή του. Εφαρμόζεται συνήθως σε πουριτανικές κοινωνίες από ολοκληρωτικά καθεστώτα, στόχος των οποίων είναι η προστασία του ίδιου του καθεστώτος και η πνευματική καθήλωση του ατόμου.

Παρακάτω παρουσιάζονται ορισμένα κείμενα, τα οποία προκάλεσαν τις αντιδράσεις της κοινής γνώμης, ενώ οι συγγραφείς τους εκδιώχθηκαν ή καταδικάστηκαν.

  1. Μαντάμ Μποβαρύ, Gustave Flaubert

Όταν το 1856 η Madame Bovary άρχισε να εκδίδεται σε συνέχειες στο λογοτεχνικό περιοδικό “La Revue de Paris”, ο απόηχος που προκλήθηκε ήταν έντονος. Οι δημόσιοι κατήγοροι επιστρατεύοντας ως επιχειρήματα τη διαφθορά των νέων και τη βωμολοχία, οδήγησαν τον Flaubert σε δίκη. Η νεωτεριστική γραφή και η ουδέτερη στάση του συγγραφέα, που δεν καταδικάζει, αλλά λειτουργεί ως εξωτερικός παρατηρητής, εξοργίζει τους συντηρητικούς κύκλους, ωστόσο ο Flaubert κερδίζει πανηγυρικά και οι πωλήσεις του βιβλίου του εκτοξεύονται. Η Madame Bovary ενέπνευσε άλλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που κατηγορήθηκαν εξίσου, όπως ο Τροπικός του Καρκίνου και ο εραστής της Λάιδης Τσάτερλυ.

  1. Μαρκήσιος Ντε Σαντ

Οι τίτλοι των έργων του (120 ημέρες στα Σόδομα, Ζυστίν ή τα βάσανα της αρετής, Η φιλοσοφία του Μπουντουάρ, κ.α.) προκάλεσαν τόσο όσο και η πολυκύμαντη ζωή του. Ο εισηγητής του σαδισμού κατάφερε να διχάσει την κοινή γνώμη με τις ακραίες ερωτικές περιγραφές των βιβλίων του, τα οποία γράφτηκαν κατά τη διάρκεια της φυλάκισης του. Για πολλές δεκαετίες η κυκλοφορία των έργων ήταν απαγορευμένη ακόμη και σε χώρες του δυτικού κόσμου, καθώς ο ίδιος δήλωνε άθεος και αρνούνταν κάθε μορφή εξουσίας. Χαρακτηριστικά αποφθέγματα του είναι τα εξής: «Αν βασιστούμε στις θεωρίες των θεολόγων, θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι ο Θεός έπλασε τους ανθρώπους με μοναδικό σκοπό να γεμίσει με κόσμο την κόλαση», «Υπάρχει κάτι πιο ανήθικο από τον πόλεμο;». Στην Ελλάδα η πρώτη προσπάθεια έκδοσης έγινε το 1978, αλλά η άρση της απαγόρευσης πραγματοποιήθηκε το 1991.

  1. Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο, Έριχ Μαρία Ρεμάρκ

Η πιο άμεση μαρτυρία για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο καταδικάστηκε από το ναζιστικό καθεστώς, ενώ το 1929 πολλά αντίτυπα κάηκαν δημόσια λόγω του αντιπολεμικού και αντιηρωικού χαρακτήρα του έργου. Ο Ρεμάρκ, ζώντας ο ίδιος τη ζωή των χαρακωμάτων, μεταφέρει με ρεαλιστική ματιά τις εμπειρίες του, επισημαίνοντας πως δεν υπάρχει τίποτα μεγαλειώδες στον πόλεμο, παρά μόνο η αγωνία του θανάτου.  Το βιβλίο μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες και το 1930 μεταφέρθηκε στην μεγάλη οθόνη, κατακτώντας το Όσκαρ καλύτερης ταινίας.

  1. Η μεταμόρφωση, Φραντς Κάφκα

Το μινιμαλιστικό κείμενο του Κάφκα περιγράφει την ξαφνική μεταμόρφωση ενός εμπορικού αντιπροσώπου σε μια ασήμαντη κατσαρίδα, η οποία παρακολουθεί με τρόμο τις αντιδράσεις του έντρομου περίγυρου.  Θεωρείται  από τα λίγα που εκδόθηκαν κατά τη διάρκεια της ζωής του συγγραφέα, καθώς ο Κάφκα εφάρμοζε την αυτολογοκρισία (υπολογίζεται πως ο ίδιος έχει καταστρέψει το 90% των γραπτών του). Η νουβέλα αυτή αποτελεί μια αλληγορία για την σχέση ζωής-τέχνης, αναδεικνύοντας έτσι  το υπαρξιακό άγχος και την αποσύνδεση σώματος-νου. Απαγορεύτηκε τόσο από το ναζιστικό όσο και από το σταλινικό καθεστώς ως «παρακμιακό και καταθλιπτικό», όπως και όλα τα έργα του Κάφκα (2).

  1. Σατανικοί στίχοι, Σαλμάν Ρούσντι

salman rushdieΜια ακραία περίπτωση θρησκευτικής λογοκρισίας αποτελεί το έργο «Σατανικοί Στίχοι», που το 1988 ξεσήκωσε πλήθος αντιδράσεων με τις αναφορές του στο Κοράνι. Ο μαγικός ρεαλισμός μάλλον δεν… άρεσε στο μουσουλμανικό κόσμο, ο ηγέτης του οποίου δεν άργησε να εκδώσει διάταγμα, ζητώντας τη θανάτωση του συγγραφέα. Έτσι, ξεκίνησε ένα αιματηρό ανθρωποκυνηγητό με θύματα εκδότες και μεταφραστές που είχαν καταπιαστεί με το κείμενο. Ο πολυβραβευμένος Ρούσντι παρά τη διεθνή αναγνώριση, αναγκάστηκε να περάσει μεγάλο μέρος της ζωής του κρυμμένος.

 

 

  1. Η Πάπισσα Ιωάννα, Εμμανουήλ Ροΐδης

Στην Ελλάδα όσα κείμενα λογοκρίθηκαν ή καταδικάστηκαν σχετίζονται κυρίως με την αναφορά σε θέματα θρησκευτικού περιεχομένου, που προκάλεσαν την αντίδραση των ιερατικών και συντηρητικών κύκλων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Πάπισσας, που, με τον τίτλο «μεσαιωνική μελέτη» περιγράφει τις περιπέτειες της νεαρής Ιωάννας, η οποία μεταμφιέζεται σε καθολικό μοναχό. Η ηρωίδα, σταδιακά παίρνει το αξίωμα του Πάπα το οποίο διατηρεί μέχρι το θάνατο της, που οφείλεται στην αποβολή του παιδιού της κατά τη διάρκεια λιτανείας.  Το περιεχόμενο του έργου, καθώς και η έμμεσες αναφορές του Ροΐδη στα σκάνδαλα του εκκλησιαστικού κόσμου, συντάραξαν την Ιερά Σύνοδο, η οποία αφόρισε το βιβλίο ως «φθοροποιό σύγγραμμα».

  1. Ο τελευταίος πειρασμός, Νίκος Καζαντζάκης

Ίσως κανένα άλλο ελληνικό βιβλίο δεν έκανε τόσες πωλήσεις στο εξωτερικό, όσο τα έργα του Καζαντζάκη. Ο ίδιος ο συγγραφέας, βέβαιος για τις επερχόμενες αντιδράσεις, προτίμησε να εκδώσει το κείμενο του αρχικά στις Σκανδιναβικές χώρες και τη Γερμανία, όπου και γνώρισε τεράστια επιτυχία. Πριν καν το κείμενο εκδοθεί στην Ελλάδα, οι διώκτες του μη έχοντας γνώση του καζαντζακικοὐ σύμπαντος και του τρόπου γραφής του, εκδήλωσαν ακραίες αντιδράσεις. Ο Καζαντζάκης αναθεματίστηκε και το κείμενο εντάχθηκε στον Κώδικα Απαγορευμένων Βιβλίων του Βατικανού. Έντονες αντιδράσεις προέκυψαν και κατά την προβολή της ομώνυμης ταινίας του Μάρτιν Σκορσέζε. Παρ’ όλα αυτά, η σύλληψη του Καζαντζάκη να παρουσιάσει τον Χριστό και το θείο δράμα με απόλυτα ανθρώπινο τρόπο, θεωρείται άκρως πρωτοποριακή και διόλου βλάσφημη. Άλλωστε, το μήνυμα που μεταφέρεται είναι αισιόδοξο για την ίδια την ανθρώπινη φύση:

«Τετέλεσται
κι ήταν σα να ‘λεγε: Όλα αρχίζουν»

απαγορεύμενα βιβλία

[1] Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνία. Πρόσωπα-Έργα-Ρεύματα-Όροι, Β’ Έκδοση, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2008

[2] Φραντς Κάφκα, Η μεταμόρφωση, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, Αθήνα, 2013, σσ 13-22

Ρία Ροροπούλου